Ngày 28/10, Quốc hội thảo luận ở hội trường về Báo cáo của Đoàn giám sát và dự thảo Nghị quyết của Quốc hội về kết quả giám sát chuyên đề “việc thực hiện chính sách, pháp luật về bảo vệ môi trường kể từ khi Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 có hiệu lực thi hành”.
Đề xuất xây dựng bản đồ ô nhiễm số quốc gia cập nhật thời gian thực
Nêu ý kiến tại phiên họp, đại biểu Thạch Phước Bình (đoàn Vĩnh Long) nhấn mạnh, Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 được ban hành đã mở ra một chương mới trong quản lý tài nguyên và phát triển bền vững của đất nước. Lần đầu tiên, chúng ta đặt thiên nhiên ngang hàng với con người, coi bảo vệ môi trường là nền tảng của tăng trưởng, chứ không phải là cái giá phải trả của sự phát triển.
Tuy nhiên, sau gần 5 năm thi hành, bên cạnh những kết quả đạt được, đại biểu Thạch Phước Bình cho rằng vẫn còn nhiều tồn tại, thách thức phải khắc phục, chẳng hạn như tỷ lệ thu gom rác thải đạt 97% nhưng chỉ 18% nước thải được xử lý; gần 60% rác thải chôn lấp chủ yếu ở nông thôn và đô thị nhỏ; ô nhiễm không khí và nguồn nước ngày càng nghiêm trọng.
Đại biểu Thạch Phước Bình (đoàn Vĩnh Long)
"Tại Hà Nội, có thời điểm bụi mịn PM2.5 vượt ngưỡng khuyến cáo của Tổ chức Y tế thế giới gấp 5 đến 7 lần, ảnh hưởng sức khỏe hàng triệu người. Các lưu vực sông Nhuệ - Đáy, Bắc Hưng Hải, sông Cầu ô nhiễm cao hơn gấp 3 đến 5 lần mức cho phép. Trong khi đó, ngân sách xử lý cho nguồn thải còn quá thấp, chỉ chiếm 1,2% tổng chi ngân sách nhà nước, thấp hơn Thái Lan và Indonesia", đại biểu nêu thực tế.
Bên cạnh đó, Luật Bảo vệ môi trường hiện hành đã có cơ chế thị trường carbon, trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR) nhưng đến nay chưa vận hành thực chất; chưa có quy định cụ thể về mua sắm xanh, tái chế nhựa, tái sử dụng nước thải. Ý thức xã hội đã nâng lên nhưng hành vi chưa thay đổi; phân loại rác tại nguồn mới đạt khoảng 15% hộ gia đình...
Trước thực trạng trên, đại biểu đoàn Vĩnh Long kiến nghị, về mặt cải cách thể chế cần kiến tạo tư duy phát triển xanh đến mức xem môi trường là chỉ số năng lực điều hành quốc gia, không chỉ là nhiệm vụ kỹ thuật.
Đại biểu đề nghị Quốc hội đưa GDP xanh, tăng trưởng carbon thấp và chỉ số sức khỏe môi trường (EPI) vào hệ thống chỉ tiêu phát triển quốc gia. Đồng thời, sớm sửa đổi Luật Bảo vệ môi trường, bổ sung Luật Kinh tế tuần hoàn, quy định rõ trách nhiệm sản phẩm từ khi sinh ra đến khi rời thị trường để doanh nghiệp không thể đẩy chi phí ô nhiễm cho xã hội.
Mặt khác, đại biểu kiến nghị Quốc quy định tỷ lệ chi tối thiểu 1,5% tổng chi ngân sách nhà nước cho môi trường. Trong đó, ít nhất 30% dành cho cấp xã, nơi đang thiếu hạ tầng xử lý chất thải.
Quang cảnh phiên thảo luận ở hội trường sáng 28/10
Chính phủ cần ban hành chính sách tài chính xanh quốc gia, phát hành trái phiếu khí hậu, thành lập Quỹ Xanh địa phương và ưu đãi thuế cho doanh nghiệp đầu tư công nghệ sạch. "Một đồng chi cho môi trường hôm nay sẽ tiết kiệm hàng chục đồng cho y tế và khắc phục thiên tai ở ngày mai", đại biểu Thạch Phước Bình nhấn mạnh.
Đại biểu cũng đề nghị đổi mới quản trị theo hướng chuyển từ kiểm soát sang giám sát thông minh; phân cấp mạnh cho địa phương theo nguyên tắc "địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm". Bộ Tài nguyên và Môi trường tập trung vai trò dẫn dắt, giám sát, cảnh báo thay vì can thiệp sâu vào kỹ thuật.
Bên cạnh đó, cần triển khai hệ thống dữ liệu môi trường quốc gia, số hóa, kết nối thời gian thực, công khai chỉ số không khí, nước, rác thải để người dân, báo chí và tổ chức xã hội giám sát. Hoàn thiện cơ chế trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR) bắt buộc đối với bao bì, thiết bị điện tử, xe điện.
Đại biểu cũng đề nghị Chính phủ chủ động tham gia thị trường carbon xuyên biên giới, tận dụng cơ chế tài chính khí hậu (CFA) và các quỹ chuyển đổi năng lượng công bằng để Việt Nam không chỉ giảm phát thải mà còn thu hút đầu tư xanh toàn cầu.
Góp ý vào dự thảo Nghị quyết của Quốc hội, đại biểu Thạch Phước Bình đề xuất bổ sung chỉ tiêu định lượng cụ thể: đến năm 2026 xử lý 30% nước thải đô thị, giảm chôn lấp rác xuống dưới 45%. 100% địa phương có kế hoạch hành động ứng phó biến đổi khí hậu. Đến năm 2030, hoàn thiện thị trường carbon trong nước, giảm ít nhất 15% phát thải khí nhà kính. 100% khu công nghiệp có hệ thống xử lý nước thải đạt chuẩn.
Đồng thời, bổ sung cơ chế xã hội hóa và minh bạch dữ liệu nhà nước; bảo đảm quyền của người dân được tiếp cận, giám sát và phản ánh thông tin thị trường, coi đó là quyền công dân mới trong thời đại số. Xây dựng bản đồ ô nhiễm số quốc gia cập nhật thời gian thực, giúp người dân thấy được chất lượng môi trường...
Cần xác định đầu tư hạ tầng kỹ thuật bảo đảm bảo vệ môi trường là hạ tầng thiết yếu
Quan tâm đến khía cạnh hạ tầng kỹ thuật, đại biểu Lý Anh Thư (đoàn An Giang) cho rằng, hệ thống hạ tầng kỹ thuật bảo vệ môi trường hiện nay còn thiếu đồng bộ và chưa được ưu tiên đầu tư đúng mức. Nhiều địa phương thiếu hệ thống xử lý nước thải, chất thải rắn, đặc biệt là vùng nông thôn và làng nghề.
Các công trình xử lý môi trường thường xếp sau các dự án hạ tầng kinh tế - xã hội khác như giao thông, trường học, bệnh viện; nguồn vốn phân bổ nhỏ lẻ, kéo dài; quy hoạch quỹ đất và cơ chế thu hút đầu tư còn bất cập.
Không ít công trình sau đầu tư thiếu kinh phí vận hành, công nghệ lạc hậu, dẫn đến hoạt động kém hiệu quả, thậm chí ngừng hoạt động. Tình trạng chưa huy động được vốn tư nhân vào lĩnh vực môi trường vẫn là điểm nghẽn lớn.
Đại biểu Lý Anh Thư (đoàn An Giang)
Theo đại biểu, việc tập trung giải quyết các vấn đề môi trường không chỉ dừng lại ở nhiệm vụ quản lý nhà nước hay chi tiêu từ ngân sách công mà là trách nhiệm chung của toàn xã hội. Điều này đòi hỏi phải có cơ chế, chính sách khuyến khích, thúc đẩy thu hút mạnh mẽ nguồn lực xã hội hóa cho công tác bảo vệ môi trường.
Đặc biệt, cần phát huy vai trò của khu vực tư nhân trong các hoạt động xử lý ô nhiễm, đầu tư hạ tầng kỹ thuật về thu gom và xử lý nước thải, chất thải rắn sinh hoạt tại các địa phương. Trọng tâm là đầu tư xây dựng hệ thống thu gom, nhà máy xử lý nước thải đô thị, cải tạo các khúc, các đoạn sông ô nhiễm nghiêm trọng.
Đồng thời, xây dựng hạ tầng đồng bộ cho việc thu gom, vận chuyển, xử lý rác thải sinh hoạt. "Đây không chỉ là yêu cầu về kỹ thuật mà còn là nhiệm vụ cấp bách nhằm đảm bảo chất lượng sống của nhân dân, phát triển đô thị bền vững và thực hiện cam kết quốc tế về giảm phát thải, bảo vệ khí hậu", đại biểu nhấn mạnh.
Để khắc phục những tồn tại và đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững, đại biểu Lý Anh Thư kiến nghị cần xác định đầu tư hạ tầng kỹ thuật bảo đảm bảo vệ môi trường là hạ tầng thiết yếu, ngang tầm với hạ tầng kinh tế - xã hội khác. Các dự án về thu gom, xử lý nước thải, chất thải rắn, phục hồi môi trường phải được xếp thứ tự ưu tiên trong danh mục đầu tư công trung hạn và cần được gắn với chỉ tiêu phát triển của từng ngành, từng địa phương.
Bên cạnh đó, cần rà soát, thống kê các dự án hạ tầng môi trường chậm tiến độ, thiếu vốn để có phương án giải quyết dứt điểm về vốn, quỹ đất, quy hoạch và nhà đầu tư. Đồng thời, tạo cơ chế đặc thù, thúc đẩy nguồn nhân lực xã hội hóa, khuyến khích khu vực tư nhân tham gia đầu tư, quản lý vận hành hệ thống xử lý rác thải.
Đối với công trình đã hoàn thành, đại biểu đoàn Gia Lai đề nghị phải có cơ chế vận hành, giám sát thường xuyên; khuyến khích áp dụng công nghệ tiên tiến, giao cho đơn vị chuyên nghiệp hoặc tư nhân quản lý, tránh tình trạng công trình đắp chiếu do thiếu kinh phí hoặc năng lực vận hành.
Mặt khác, cần giao chỉ tiêu, tiêu chí đánh giá kết quả đầu tư công về môi trường trong đánh giá năng lực quản lý điều hành của người đứng đầu Bộ, ngành, địa phương. Đây sẽ là động lực mạnh mẽ thúc đẩy các địa phương chủ động bố trí nguồn vốn và giám sát hiệu quả hoạt động đầu tư.