Tích hợp năng lượng tái tạo vào chuỗi giá trị nông nghiệp không còn là một lựa chọn mà là nhu cầu cấp thiết.
Trong bối cảnh đồng bằng sông Cửu Long đang chịu tác động kép từ biến đổi khí hậu và áp lực phát triển thiếu bền vững thì sự chuyển dịch sang mô hình nông nghiệp tích hợp năng lượng tái tạo là một bước đi chiến lược, cần có sự phối hợp liên ngành và liên vùng.
Yêu cầu bức thiết từ thực tiễn
Theo số liệu từ Viện Tài nguyên thế giới, dân số toàn cầu sẽ tăng từ 8 tỷ người (năm 2022) lên 8,5 tỷ người (năm 2030). Điều này dẫn tới nhu cầu tăng 40% nguồn nước, 35% lương thực, 50% năng lượng.
Trước thực tiễn đó, xu hướng phát triển năng lượng sẽ theo hướng tỷ lệ đóng góp nguồn điện từ nguyên liệu hóa thạch như than đá, khí tự nhiên và cả thủy điện giảm; các nguồn điện từ bức xạ mặt trời và gió gia tăng rất nhanh.
Tại đồng bằng sông Cửu Long, nguồn năng lượng mặt trời, gió, sinh khối hiện đang là lợi thế. Theo Phó Giáo sư, Tiến sỹ Lê Anh Tuấn, chuyên gia tư vấn Viện Mekong, Đại học Cần Thơ, đồng bằng sông Cửu Long là khu vực có 2.200 – 2.600 giờ nắng/năm; bức xạ mặt trời trung bình dao động khoảng 1.387 – 1.534 kWh/kWp/năm. Tổng công suất điện mặt trời tiềm năng của toàn vùng có thể đạt 136.275 MW, tạo ra sản lượng điện ước tính hơn 216 tỷ kWh/năm.
Bên cạnh đó, với đường bờ biển dài hơn 700 km, vùng đặc quyền kinh tế rộng lớn lên tới 360.000 km2, tốc độ gió ở chiều cao 80 m có thể ổn định trong khoảng 5,5 - 6,0 m/s. Tiềm năng khai thác năng lượng gió ngoài khơi trên khắp vùng có thể đạt từ 1.200 - 1.500 MW/năm.
Ảnh minh họa
Ngoài ra, vùng còn có tiềm năng về năng lượng sinh khối. Ước tính, toàn vùng thu được gần 5 triệu tấn trấu từ 20% trong tổng số 24,7 triệu tấn lúa thu hoạch được, cùng với khoảng 26 triệu tấn rơm rạ được sản xuất hàng năm.
Giả sử một nửa lượng trấu từ các nhà máy xay xát lúa được sử dụng để sản xuất than củi trấu, vùng có thể nhận được khoảng 1,1 triệu Kcal nhiệt lượng mỗi năm, tương đương 265.160 KJ (đơn vị đo lường năng lượng).
Lợi thế là vậy nhưng thực tế cho thấy vùng đồng bằng sông Cửu Long chưa tận dụng được tiềm năng, phụ liệu từ nông sản vẫn bị bỏ phí hoặc xử lý chưa hợp lý (đốt rơm rạ…); mức khai thác năng lượng mặt trời và năng lượng gió còn rất nhỏ.
Nguyên nhân được chỉ ra là những hạn chế về công nghệ, bất cập về chính sách, cũng như truyền thông gia tăng nhận thức và thay đổi hành động đến cộng đồng chưa đạt hiệu quả mong muốn.
Mức độ ứng dụng năng lượng tái tạo trong ngành nông nghiệp vùng đồng bằng sông Cửu Long còn thấp dẫn đến những thiệt thòi như: tổng chi phí sản xuất còn cao, thu nhập của người nông dân chưa đạt như kỳ vọng, giá trị nông sản thấp, tính cạnh tranh trên trường quốc tế chưa cao, khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu còn chậm.
Tìm giải pháp cho năng lượng xanh “phủ sóng”
Chuyển dịch năng lượng xanh đòi hỏi khoa học công nghệ mới, cách thức quản trị, tài chính mới nhưng cần phù hợp với bối cảnh địa phương. Vì vậy, việc kết hợp 4 nhà (nhà khoa học, nhà quản lý, nhà kinh doanh/doanh nghiệp, nhà nông/người sản xuất) trong triển khai mô hình hệ sinh thái năng lượng nông nghiệp bền vững là rất quan trọng, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội cho đồng bằng sông Cửu Long.
Tiến sỹ Nguyễn Hoàng Nam (Viện Chiến lược, Chính sách tài nguyên và môi trường, Bộ Nông nghiệp và Môi trường) cho rằng, để quá trình chuyển dịch năng lượng xanh, ứng dụng năng lượng tái tạo trong thực tiễn đạt hiệu quả mong muốn, trước hết cần xác định các khó khăn và nhu cầu hỗ trợ liên quan tới tiếp cận vốn và hỗ trợ về thuế; thủ tục và giấy phép xây dựng các dự án năng lượng xanh; chính sách và tiêu chuẩn, đặc biệt là các chính sách của địa phương; các kênh kết nối về hỗ trợ tài chính, vốn, kỹ thuật, chia sẻ kinh nghiệm…
Cụ thể, các cấp chính quyền cần hoàn thiện khung pháp lý cho mô hình nông nghiệp kết hợp năng lượng tái tạo, trên cơ sở năng lượng tái tạo là chìa khóa cho nông nghiệp bền vững khi giúp tiết kiệm chi phí, giảm phát thải, nâng cao giá trị nông sản và đáp ứng yêu cầu thị trường xuất khẩu.
Riêng tại đồng bằng sông Cửu Long, cần đẩy mạnh chính sách của địa phương để khuyến khích điện mặt trời áp mái phù hợp với khu vực, nơi có nhiều diện tích mái nhà của các trang trại, nhà xưởng nông nghiệp.
Bên cạnh đó, vùng cần có cơ chế tài chính ưu đãi và quỹ hỗ trợ đặc thù cho nông dân như các gói vay ưu đãi linh hoạt, quỹ hỗ trợ phát triển năng lượng xanh, hỗ trợ chi phí ban đầu…
Đẩy mạnh truyền thông, đào tạo kỹ thuật cho người dân về ứng dụng năng lượng xanh (thiết kế, kỹ thuật thi công, vận hành và bảo dưỡng hệ thống năng lượng xanh phù hợp với từng loại hình nông nghiệp như trồng lúa, cây ăn trái, nuôi tôm…).
Phó Giáo sư, Tiến sỹ Nguyễn Hiếu Trung, Phó Hiệu Trưởng Đại học Cần Thơ cho biết, với vai trò là trung tâm nghiên cứu trọng điểm quốc gia, nhà trường đã và đang kết nối đa bên để nghiên cứu, triển khai nhiều mô hình nông nghiệp bền vững dựa trên thực tiễn cấp thiết của vùng.
Thông qua các kết nối “4 nhà”, vùng đồng bằng sông Cửu Long đã triển khai một số mô hình nông nghiệp năng lượng xanh, bước đầu cho hiệu quả khả quan. Phó Giáo sư, Tiến sỹ Nguyễn Hiếu Trung cho rằng, cần có sự quan tâm nhất quán từ trung ương tới địa phương để các mô hình này phát huy được hiệu quả cao nhất.
Tiêu biểu, mô hình “Điện mặt trời kết hợp nuôi tôm” (Agro-Photovoltaic) hiện đang giúp các hộ nuôi tôm chủ động nguồn điện trong sản xuất, giảm 30 - 40% chi phí tiền điện và đáp ứng tiêu chí quan trọng để đạt các chứng nhận xuất khẩu như ASC (Aquaculture Stewardship Council) và BAP (Best Aquaculture Practices).
Mô hình “Điện mặt trời cho tưới tiêu và kho lạnh” chứng minh là giải pháp tốt cho các khu vực khó kéo lưới điện, ứng dụng rộng rãi cho máy bơm nước tưới tiêu chủ động, đèn chiếu sáng ban đêm cho vườn, trại, nhà kho, quạt gió và các thiết bị giám sát nông trại…
Mô hình “Điện sinh khối” đang được triển khai hiệu quả tại Nhà máy điện sinh khối Hậu Giang. Đây là một trong những nhà máy điện sử dụng nhiên liệu trấu đầu tiên tại Việt Nam, với sự tham gia của các cổ đông lớn như PECC2 và Erex (Nhật Bản). Công suất 20 MW, tiêu thụ 120.000 tấn trấu/năm, sản lượng điện cung cấp 130 triệu kWh mỗi năm.
Ngoài ra, các mô hình thí điểm thuộc Đề án Phát triển bền vững 1 triệu ha chuyên canh lúa chất lượng cao và phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh vùng đồng bằng sông Cửu Long đến năm 2030 (theo Quyết định số 1490/QĐ-TTg, ngày 27/11/2023) cũng cho thấy kết quả khả quan về năng suất, lợi nhuận (tăng 32,3% so với ngoài mô hình) và giảm phát thải (giảm 29,6% CO2/ha/vụ).